Γράφει ο Δρ. Παναγιώτης Σφαέλος∗
Ο συνεχιζόμενος πόλεμος στην Ουκρανία έχει αλλάξει τα γεωπολιτικά δεδομένα στην Ευρώπη. Η ΕΕ βρέθηκε αντιμέτωπη με την Ρωσία και έπρεπε να αλλάξει το στρατηγικό της μοντέλο ασφαλείας. Σε αυτό το πλαίσιο, η στήριξη της Ουκρανίας αποτελεί πλέον στρατηγικό στόχο για την ΕΕ ώστε να τη βοηθήσει να ανταπεξέλθει στον πόλεμο με την Ρωσία. Η Ουκρανία έχει λάβει τεράστια ποσά για την άμυνα της μέχρι σήμερα. Η ΕΕ έδωσε στην Ουκρανία το καθεστώς υποψήφιας χώρας για ένταξη στην ΕΕ για να συμβολίσει την αρωγή της και την προοπτική της Ουκρανίας μέσα στην Ευρωπαική οικογένεια.
Πέρα από την οικονομική αρωγή στην Ουκρανία, η ΕΕ έχει αρχίσει να επεκτείνεται και στην κοινωνική στήριξη. Σε αυτό το πλαίσιο, τον περασμένο Ιούλιο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να εντάξει την Ουκρανία στο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (European Social Fund Plus). Οι ουκρανικές ΜΚΟ, οι δημόσιες αρχές και οι εταιρείες μπορούν πλέον να υποβάλουν αίτηση για χρηματοδότηση από το ESF+ για κοινωνικά έργα, όπως η βελτίωση της συμμετοχής στην αγορά εργασίας και την καταπολέμηση της φτώχειας και της έλλειψης στέγης. Η συμφωνία υπογράφηκε στη Ρώμη από την Εκτελεστική Αντιπρόεδρο για τα Κοινωνικά Δικαιώματα και τις Δεξιότητες, τις Ποιοτικές Θέσεις Εργασίας και την Ετοιμότητα, Ροξάνα Μινζάτου και την Αντιπρόεδρο της Ουκρανίας, Γιούλια Σβιριντένκο. Κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης για την Ανάκαμψη της Ουκρανίας στις 10 και 11 Ιουλίου 2025, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε επίσης τη δέσμευσή της να συνδέσει την Ουκρανία με το πρόγραμμα Erasmus, επεκτείνοντας τις ευκαιρίες εκπαίδευσης και κινητικότητας για τους Ουκρανούς φοιτητές και εκπαιδευτικούς. Επιπλέον, το Erasmus θα υποστηρίξει τη διανομή 2 εκατομμυρίων νέων σχολικών βιβλίων σε Ουκρανούς μαθητές κατά το σχολικό έτος 2025-2026. Επίσης, υπεγράφη μνημόνιο μεταξύ του Υπουργείου Οικονομικών της Ουκρανίας και των Ουκρανών κοινωνικών εταίρων, το οποίο στοχεύει στην ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου, στον εκσυγχρονισμό της εργατικής νομοθεσίας, στην ενίσχυση της κοινωνικής προστασίας και στην προώθηση της ισότητας των φύλων στην εργασία στην Ουκρανία. Η Εκτελεστική Αντιπρόεδρος Ροξάνα Μινζάτου δήλωσε: «Αυτή ήταν μια σημαντική εβδομάδα για το μέλλον της Ουκρανίας, και τα κοινωνικά δικαιώματα και η εκπαίδευση βρίσκονται στο επίκεντρο αυτού του μέλλοντος. Επαινώ την Ουκρανία για τα μέτρα που έλαβε για την εμβάθυνση της συνεργασίας με την ΕΕ στον τομέα της κοινωνικής ένταξης, της απασχόλησης και της εκπαίδευσης. Με την ένταξή της στο σκέλος Απασχόλησης και Κοινωνικής Καινοτομίας του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου, η Ουκρανία μπορεί να σημειώσει πραγματική πρόοδο στην κοινωνική καινοτομία και να υποστηρίξει καλύτερα τα ευάλωτα άτομα. Το μνημόνιο με τους κοινωνικούς εταίρους αποτελεί επίσης μια θετική κίνηση προς την ευθυγράμμιση με τα πρότυπα και τις αξίες της ΕΕ σχετικά με τον κοινωνικό διάλογο και την εργατική νομοθεσία. Τέλος, προσβλέπω στην ένταξη της Ουκρανίας στο πρόγραμμα Erasmus, η οποία θα διευρύνει την πρόσβαση των Ουκρανών μαθητών και εκπαιδευτικών στις ευκαιρίες εκπαίδευσης και κινητικότητας που προσφέρει το Erasmus.»
Παρέχοντας στην Ουκρανία πρόσβαση στον μηχανισμό του ESF+ της ΕΕ για την προώθηση της απασχόλησης, της κοινωνικής ένταξης και της μείωσης της φτώχειας, η ΕΕ επεκτείνει όχι μόνο την οικονομική και στρατιωτική αλληλεγγύη στην Ουκρανία αλλά και στο ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος ώστε η Ουκρανία να μπορέσει να ορθοποδήσει και να έρθει πιο κοντά στο Ενωσιακό κεκτημένο. Ωστόσο, αυτή η επέκταση έχει βαθιές επιπτώσεις για το μέλλον της κοινωνικής πρόνοιας εντός της ΕΕ. Το ερώτημα είναι αν η ΕΕ μπορεί να υποστηρίξει τις τεράστιες κοινωνικές ανάγκες της Ουκρανίας χωρίς να υπονομεύσει το δικό της κοινωνικό κράτος. Το ESF+ αποτελεί το μεγαλύτερο εργαλείο κοινωνικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με προϋπολογισμό σχεδόν 100 δις ευρώ για την περίοδο 2021-2027. Ο κύριος στόχος του είναι η ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής μεταξύ των κρατών μελών χρηματοδοτώντας έργα που προωθούν την απασχόληση, την εκπαίδευση, τις ίσες ευκαιρίες και την κοινωνική προστασία για τους πιο ευάλωτους. Μέχρι πρόσφατα, οι δικαιούχοι του περιορίζονταν στα κράτη-μέλη της ΕΕ. Η ένταξη της Ουκρανίας στο ESF+ αντιπροσωπεύει μια θεμελιώδη μετατόπιση της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης σε υποψήφια κράτη μέλη. Η κίνηση αυτή είναι πολιτικά ισχυρή αλλά εισάγει επίσης μια αναδιανεμητική πρόκληση που θα μπορούσε να έχει επιπτώσεις στα συστήματα κοινωνικού κράτους της Ευρώπης για τα επόμενα χρόνια. Από οικονομικής άποψης, η επέκταση της υποστήριξης του ESF+ στην Ουκρανία έρχεται σε μια εποχή που οι κοινωνικοί προϋπολογισμοί σε όλη την Ευρώπη είναι ήδη πιεσμένοι από τον πληθωρισμό και το υψηλό κόστος ενέργειας. Η απεξάρτηση από την ρωσική ενέργεια έφερε οικονομικές δυσκολίες στην ΕΕ η οποία τώρα θα πρέπει αγοράζει ακριβό LNG από τις ΗΠΑ για να καλύψει τις ενεργειακές της ανάγκες. Συνεπώς, οι ευρωπαϊκές οικονομίες θα πιεστούν και ταυτόχρονα θα πρέπει να στηρίξουν την Ουκρανία σε έναν πόλεμο που δεν φαίνεται να τελειώνει σύντομα.
Αν η Ουκρανία αρχίσει να αντλεί από το ίδιο σύνολο κεφαλαίων που στηρίζει σήμερα τις πιο ευάλωτες περιοχές της ΕΕ, ιδιαίτερα στο Νότια και Ανατολική Ευρώπη υπάρχει κίνδυνος να μειωθεί η κοινωνική συνοχή εντός της ίδιας της Ένωσης. Σε αυτή τη περίπτωση, τα κράτη μέλη με υψηλή ανεργία και φτώχεια ενδέχεται να βρεθούν να ανταγωνίζονται την Ουκρανία για πόρους που σχεδιάστηκαν αρχικά για την αντιμετώπιση των ενδοευρωπαϊκών ανισοτήτων. Αυτό το γεγονός δημιουργεί πολιτικές τριβές μεταξύ των κρατών μελών για την διανομή των κονδυλίων. Περαιτέρω, η ενσωμάτωση της Ουκρανίας στο ESF+ υπό συνθήκες πολέμου θέτει σημαντικές προκλήσεις λογοδοσίας και διαφάνειας. Η Ουκρανική κυβέρνηση έχει σημειώσει πρόοδο στον εκσυγχρονισμό των θεσμών της, ωστόσο οι κίνδυνοι διαφθοράς παραμένουν και η διοικητική υποδομή για τη διαχείριση κοινωνικών έργων σε επίπεδο ΕΕ εξακολουθεί να αναπτύσσεται. Αν η Ουκρανική κυβέρνηση και οι σχετικοί φορείς δεν διαχειριστούν χρηστά τα Ευρωπαϊκά κοινωνικά κονδύλια, αυτό θα μπορούσε να διαβρώσει την εμπιστοσύνη του κοινού όχι μόνο στις μεταρρυθμίσεις της Ουκρανίας αλλά και στην ακεραιότητα των μηχανισμών κοινωνικής χρηματοδότησης της ΕΕ. Για να διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή στην ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να αποδείξει ότι κάθε ευρώ που δαπανάται στην Ουκρανία συμβάλλει όχι μόνο στην ανάκαμψη της χώρας αλλά και στην κοινωνική σταθερότητα της ίδιας της Ευρώπης – αποτρέποντας τη μαζική φτώχεια, μετριάζοντας τις μεταναστευτικές πιέσεις και ενισχύοντας τη μακροπρόθεσμη περιφερειακή ασφάλεια.
Η επέκταση του ESF+ στην Ουκρανία εγείρει επίσης ευαίσθητα ερωτήματα σχετικά με τις προτεραιότητες της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης. Για δεκαετίες, το κοινωνικό μοντέλο της ΕΕ έχει οριστεί από την αρχή της εσωτερικής συνοχής που σημαίνει τα πλουσιότερα κράτη μέλη υποστηρίζουν τα πιο αδύναμα για να διασφαλίσουν την κοινωνική και οικονομική συνοχή εντός της Ένωσης. Η επέκταση αυτής της αρχής σε μια χώρα μη μέλος υπογραμμίζει την ηθική δέσμευση της Ευρώπης στην Ουκρανία, αλλά θολώνει επίσης τα όρια μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής αλληλεγγύης. Πολλοί αναλυτές στα κράτη-μέλη ήδη θεωρούν αυτήν την πολιτική ως εκτροπή πόρων από τις εγχώριες ανάγκες, προειδοποιώντας ότι οι Ευρωπαίοι πολίτες που παλεύουν με τη φτώχεια ή την ανεργία ενδέχεται τώρα να χρειαστεί να μοιράζονται τα λιγοστά κονδύλια κοινωνικής πρόνοιας με μια χώρα που βρίσκεται ακόμη εκτός ΕΕ. Η δυναμική της αγοράς εργασίας προσθέτει ένα ακόμη επίπεδο πολυπλοκότητας. Καθώς η ανοικοδόμηση της Ουκρανίας επιταχύνεται, εκατομμύρια εκτοπισμένοι Ουκρανοί θα επιδιώξουν την επανένταξή τους στο εργατικό δυναμικό. Ενώ το ESF+ θα μπορούσε να χρηματοδοτήσει πρωτοβουλίες κατάρτισης δεξιοτήτων, εύρεσης εργασίας και κοινωνικής ένταξης για τους Ουκρανούς, θα μπορούσε επίσης να εντείνει τον ανταγωνισμό σε τομείς με χαμηλούς μισθούς εντός της Ένωσης. Τέτοιες εξελίξεις θα μπορούσαν να μειώσουν τους μισθούς και να επιδεινώσουν τις ανισότητες εντός της ΕΕ, αμφισβητώντας τη βιωσιμότητα και την ανθεκτικότητα της Ευρώπης.
Σε διαρθρωτικό επίπεδο, η ενσωμάτωση της Ουκρανίας στο πλαίσιο του ESF+ ουσιαστικά μετατρέπει ένα ταμείο που είχε αρχικά σχεδιαστεί για να διορθώσει τις εσωτερικές ανισότητες σε εργαλείο εξωτερικής πολιτικής και γεωπολιτικής προβολής. Αυτό έχει κινδύνους αλλά και ευκαιρίες. Αφενός, μπορεί να επεκτείνει τις δεσμεύσεις της Ευρώπης για την κοινωνική πρόνοια πέρα από τα προβλεπόμενα όριά τους, οδηγώντας σε εσωτερικό κατακερματισμό. Αφετέρου, η επέκταση του ESF+ θα μπορούσε να αποτελέσει ευκαιρία για την ΕΕ να προβάλει και την πολιτική και κοινωνική της ταυτότητα πέρα από την οικονομική.
Σε κάθε περίπτωση, οι μακροπρόθεσμες συνέπειες αυτής της απόφασης θα εξαρτηθούν σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο χρηματοδότησης και διαχείρισης της πρωτοβουλίας. Αν η ένταξη της Ουκρανίας οδηγήσει στη δημιουργία ενός ξεχωριστού, πρόσθετου χρηματοδοτικού κονδυλίου εντός του ESF+, η πίεση στα κράτη μέλη θα μπορούσε να μετριαστεί. Τελικά, η απόφαση επέκτασης του ESF+ στην Ουκρανία εμπεριέχει ένα ευρύτερο δίλημμα: πώς μπορεί η ΕΕ να δράσει ως παγκόσμια δύναμη χωρίς να υποσκάπτεται η αλληλεγγύη στο εσωτερικό της. Η ΕΕ δεν μπορεί να προωθήσει αξιόπιστα ένα κοινωνικό μοντέλο πέρα από τα σύνορά της εάν αυτό το μοντέλο φαίνεται αποδυναμωμένο στο εσωτερικό της λόγω οικονομικών προβλημάτων. Ακόμα και τα συστήματα πρόνοιας των κρατών-μελών δεν θα παραμείνουν βιώσιμα αν ένα τεράστιο ποσό των προϋπολογισμών τους πηγαίνει στην Ουκρανία. Μην ξεχνάμε ότι στον Ευρωπαϊκό προϋπολογισμό συνεισφέρουν τα κράτη-μέλη της ΕΕ.
Συμπερασματικά, η ένταξη της Ουκρανίας στο ESF+ είναι ένα στοίχημα για την ΕΕ ότι η κοινωνική ασφάλεια και συνοχή της Ευρώπης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανοικοδόμηση του ανατολικού γείτονά της. Υπό αυτή την έννοια, η επέκταση του ESF+ αποτελεί μια πρόκληση. Προσφέρει όμως επίσης μια ευκαιρία για ανανέωση του ευρωπαϊκού κοινωνικού κράτους, για να επιβεβαιώσουμε ότι η κοινωνική πολιτική δεν είναι απλώς μια εσωτερική υπόθεση αλλά μέρος της ταυτότητας της Ευρώπης. Άλλωστε η Ουκρανία πρέπει να πετύχει σύγκλιση με την ΕΕ για να μπορέσει να ενταχθεί και ένας τρόπος είναι η διάχυση κοινωνικών πόρων προς την Ουκρανία. Αν βέβαια αυτή η πολιτική τελικά ενδυναμώσει ή επιβαρύνει το ευρωπαϊκό κράτος πρόνοιας και τον Ευρωπαϊκό προϋπολογισμό θα εξαρτηθεί από τον τρόπο εφαρμογής της. Πρέπει να υπάρξει μια προσπάθεια να αντληθούν κεφάλαια για το κοινωνικό κράτος της ΕΕ για να μπορέσουν να εξισορροπηθούν τα κοινωνικά κονδύλια του ESF+ προς την δοκιμαζόμενη Ουκρανία. Ωστόσο υπό τις παρούσες συνθήκες οικονομικής δυσπραγίας και υψηλού πληθωρισμού στην ΕΕ είναι αμφίβολο αν αυτό το εγχείρημα θα επιτύχει χωρίς να υπονομεύσει την κοινωνική συνοχή των υφιστάμενων κρατών-μελών της ΕΕ.
∗ Ο Δρ. Παναγιώτης Σφαέλος είναι Νομικός, Διεθνολόγος και Δημοσιογράφος, Διεθνής Αντιπρόεδρος της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογραφων, Γενικός Γραμματέας του Ελληνικού Τμήματος της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων και Αντιπρόεδρος-Διευθυντής Ερευνών του Κέντρου Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων (ΚΕΔΙΣΑ).