Του Δρ. Παναγιώτη Σφαέλου∗
Σύμφωνα με τον Μάγιερ, «η δημοσίευση είναι η ψυχή της δικαιοσύνης»[1]. Η φράση αυτή κοσμεί τα γραφεία της ΕΣΗΕΑ. Άνευ της ελευθεροτυπίας, δικαιοσύνη και δημοκρατία δεν μπορούν να υπάρξουν. Στον πυρήνα της δημοκρατίας βρίσκεται η ελευθερία της έκφρασης. Η ελευθερία του τύπου αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο κάθε δημοκρατικής πολιτείας και κάθε φιλελεύθερου συντάγματος. Από την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης, ο τύπος έπαιξε τεράστιο ρόλο στη διάδοση των ιδεών της ελευθερίας και της εθνικής ανεξαρτησίας των υπόδουλων Ελλήνων.
Η δημοσίευση της αλήθειας είναι έργο βαρυσήμαντο για τη λειτουργιά της ίδιας της δημοκρατίας. Οι δημοσιογράφοι είναι επιφορτισμένοι από το Σύνταγμα να μεταφέρουν τα γεγονότα στους πολίτες. Οι πολίτες έχουν αναφαίρετο δικαίωμα στην αντικειμενική και ανεξάρτητη ενημέρωση. Η δημοσιογραφία ορθώς θεωρείται η τέταρτη εξουσία που ελέγχει τις άλλες τρεις εξουσίες (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική). Ο δημοσιογράφος λοιπόν πρέπει να είναι πάντα απέναντι στην κάθε κυβέρνηση ανεξαρτήτως της κομματικής του προτίμησης και η κριτική του βοηθάει την κυβέρνηση να είναι συνεπής προς τις δεσμεύσεις της και να μην παρεκτρέπεται. Αν όμως οι δημοσιογράφοι φιμώνονται ή γίνονται παρεμβάσεις στο έργο τους, τότε η δημoσιογραφία παύει να λειτούργει υπέρ του πολίτη και γίνεται ένα όργανο προπαγάνδας.
Η ελευθερία της έκφρασης, η ελευθερία και ανεξαρτησία των μέσων ενημέρωσης και ο πλουραλισμός κατοχυρώνονται στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και αποτελεί δεσμευτικό ενωσιακό δίκαιο [2]. Η ελευθερία της έκφρασης κατοχυρώνεται και στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου [3]. Στη χώρα μας, το Άρθρο 14 του Συντάγματος ορίζει ότι «Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του τηρώντας τους νόμους του Kράτους. O τύπος είναι ελεύθερος. H λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο απαγορεύονται. H κατάσχεση εφημερίδων και άλλων εντύπων, είτε πριν από την κυκλοφορία είτε ύστερα από αυτή, απαγορεύεται».
Το ερώτημα όμως είναι αν έχουμε ελευθερία του τύπου στην πράξη. Είναι τα ΜΜΕ και οι δημοσιογράφοι πραγματικά ανεξάρτητοι; Οι εξαρτήσεις των ΜΜΕ και οι παρεμβάσεις της πολιτικής εξουσίας καταστέλλουν την ελευθερία της έκφρασης. Πράγματι, η ελευθερία του τύπου βάλλεται από παντού σήμερα. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της οργάνωσης «Δημοσιογράφοι χωρίς Σύνορα», η ελευθερία του τύπου στην χώρα μας βρίσκεται σε πολύ χαμηλή θέση πανευρωπαϊκά (65η θέση το 2020). Αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό φαινόμενο και πρέπει να μας προβληματίσει καθώς συμβαίνει και σε άλλα κράτη μελή σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Παρόλο που η Ευρώπη έχει παραδοσιακά μεγάλο σεβασμό για την ελευθεροτυπία, τελευταία παρατηρούμε μια καταστρατήγηση αυτής της ελευθερίας.
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με ψήφισμα του το Νοέμβριο του 2020, καταδίκασε τις «προσπάθειες ορισμένων κυβερνήσεων κρατών μελών να φιμώσουν τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης που ασκούν κριτική και να υπονομεύσουν την ελευθερία και την πολυφωνία». Οι ευρωβουλευτές εξέφρασαν την ιδιαίτερη ανησυχία τους σχετικά με την κατάσταση των δημόσιων μέσων ενημέρωσης σε ορισμένες χώρες της ΕΕ, όπου αποτελούν πλέον «παράδειγμα φιλοκυβερνητικής προπαγάνδας». Ιδιαίτερα στην εποχή της πανδημίας, έχουμε πολλά παραδείγματα οπού έχει παραβιαστεί η ελευθέρια του τύπου σε χώρες όπως η Ουγγαρία. Τα έκτακτα μέτρα που έλαβαν ορισμένες κυβερνήσεις ως απάντηση στο ξέσπασμα της Covid-19 είχαν αντίκτυπο στην ελευθερία του τύπου.
Σε άλλη έρευνα των «Δημοσιογράφων χωρίς Σύνορα», καταγράφεται ότι περίπου 361 δημοσιογράφοι κρατούνται επί του παρόντος, 30 περίπου υποθέσεις λιγότερες από τις 389 του 2019. Σχεδόν το ένα τρίτο βρίσκονται στην Κίνα. Τα υπόλοιπα συγκεντρώνονται στην Αίγυπτο, τη Σαουδική Αραβία, τη Συρία, την Τουρκία, το Βιετνάμ, το Ιράν, το Μπαχρέιν και την Υεμένη. Στην Τουρκία του Ερντογαν ιδιαίτερα οι δημοσιογράφοι φυλακίζονται καθημερινά. Είναι πραγματικά λυπηρό εν έτει 2021 οι δημοσιογράφοι να βρίσκονται υπό δίωξη επειδή απλώς μετέδωσαν την αλήθεια.
Οι δημοσιογράφοι πρέπει να είναι ελεύθεροι και ανεξάρτητοι να μεταδώσουν τις ειδήσεις χωρίς εξαρτήσεις. Η πολιτεία αλλά και οι ιδιοκτήτες των ΜΜΕ οφείλουν να σέβονται την ελευθέρια του τύπου και να μην παρεμβαίνουν στο έργο των δημοσιογράφων. Πράγματι, η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας των ΜΜΕ στα χέρια λίγων απειλεί την πολυφωνία και τον πλουραλισμό. Οι εφημερίδες έχουν φύγει από τα χέρα δημοσιογράφων – εκδοτών και έχουν περάσει σε επιχειρηματίες και άρα υπόκεινται σε διάφορα συμφέροντα. Η οικονομική κρίση έφερε στα πρόθυρα χρεωκοπίας πολλά ΜΜΕ με αποτέλεσμα να είναι εξαρτημένα για να μπορέσουν αν επιβιώσουν οικονομικά. Έτσι αναγκάζονται να κάνουν συμβιβασμούς και να προωθούν συγκεκριμένα συμφέροντα.
Υπάρχουν μάλιστα φαινόμενα παραβίασης της ελευθέριας του τύπου καθώς ασκούνται πιέσεις στους δημοσιογράφους υπέρ της μιας ή της άλλης άποψης ενώ και οι ιστοσελίδες που είναι υπεύθυνες για τον έλεγχο των ψευδών ειδήσεων (fake news) δεν είναι πάντα αντικειμενικές. Είναι αμφίβολο κατά ποσό οι υπεύθυνοι για τις ψευδείς ειδήσεις είναι ανεξάρτητοι ή εξυπηρετούν αλλότρια συμφέροντα. Ο έλεγχος των ψευδών ειδήσεων πρέπει να γίνεται από ανθρώπους αντικειμενικούς και ανεξαρτήτους. Διαφορετικά μετατρέπεται σε απλή λογοκρισία.
Το θέμα των ψευδών ειδήσεων είναι φλέγον, καθώς στην ταχυτάτη ηλεκτρονική δημοσιογραφία δεν γίνεται σωστή διασταύρωση. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μεταφέρουν ειδήσεις που ίσως δεν είναι διασταυρωμένες και επηρεάζουν εκατομμύρια πολιτών. Οι πολίτες υποκαθιστούν τους δημοσιογράφους μεταδίδοντας ειδήσεις από το facebook που φυσικά δεν διασταυρώνουν. Σε μια εποχή που οι πολίτες μένουν στην επιφάνεια της είδησης καθώς αναρτούν ειδήσεις που ίσως ούτε καν έχουν διαβάσει, είναι πολύ δύσκολο να υπάρξει σωστή ενημέρωση. Άλλες φορές επίσης οι ψευδείς ειδήσεις διαδίδονται επί σκοπού από διάφορα καθεστώτα για την επίτευξη των συμφερόντων τους. Οι χώρες χρησιμοποιούν ψευδείς ειδήσεις ακόμα και για τον επηρεασμό της διεθνούς κοινής γνώμης. Η διάδοση ψευδών ειδήσεων εξυπηρετεί και τους υβριδικούς πολέμους που κάποιες χώρες θέλουν να διεξάγουν σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον όπου τα δίκτυα είναι συνδεδεμένα και αλληλένδετα.
Είναι ανάγκη να ληφθούν μέτρα για την περιφρούρηση της ελευθερίας του τύπου σε μια εποχή όπου παγκοσμίως οι δημοσιογράφοι διώκονται ή χάνουν την ζωή τους. Η ορθή ενημέρωση της κοινής γνώμης συνίσταται στην εξισορρόπηση των τάσεων στο σύνολο των ειδήσεων οπού ο αντίλογος θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα της ισότιμης έκφρασης. Πρέπει όμως και οι δημοσιογράφοι να είναι αντικειμενικοί και να αφήνουν τις κομματικές τους προτιμήσεις στην άκρη όταν εξασκούν το λειτούργημα τους. Όταν αρθρογραφούν επωνύμως φυσικά μπορούν και επιβάλλεται να λένε την άποψη τους. Το σχόλιο πρέπει να ξεχωρίζει από την είδηση όμως. Η αποσιώπηση ή η αλλοίωση των ειδήσεων είναι αντιδημοκρατικές ενέργειες δεδομένου ότι επιβάλλουν στον πολίτη συγκεκριμένες θέσεις και απόψεις. Ακόμη και η μισή αλήθεια αποτελεί παραπληροφόρηση.
Ο κιτρινισμός αμαυρώνει το δημοσιογραφικό επάγγελμα και δυσφημίζει τους ευσυνείδητους δημοσιογράφους. Αυτούς που επιδιωκουν να βγάζουν την αλήθεια πάση θυσία. Του ερευνητές δημοσιογράφους που δεν σταματούν αν δεν αποκαλύψουν όλη την αλήθεια. Αυτοί οι δημοσιογράφοι ακόμα και με κίνδυνο της ζωής τους ψάχνουν την αλήθεια ή αγωνίζονται κατά ανελεύθερων καθεστώτων. Αυτοί οι δημοσιογράφοι είναι αξιοσέβαστοι και επιτελούν κοινωνικό έργο. Η δημοσιογραφική δεοντολογία δεν πρέπει να είναι κενό γράμμα στον βωμό της τηλεθέασης και του κέρδους. Δεν πρέπει να την απαξιώνουμε. Ο δημοσιογράφος είναι το αυτί και το μάτι του λαού και μεταφέρει στην εξουσία τις αγωνίες του κόσμου. Είναι ο σύνδεσμος του πολίτη με την εξουσία. Άρα πρέπει να είναι ελεύθερος να κάνει την δουλειά του χωρίς φόβο και χωρίς πιέσεις. Ο δημοσιογράφος δεν πρέπει να είναι αρεστός στην εξουσία αλλά στους άγνωστες και τους θεατές του καθώς αυτή είναι η πηγή της δύναμης του και εκεί λογοδοτεί.
Ευθύνη φέρουν και οι πολίτες οι οποιοι πρέπει να φιλτράρουν την είδηση. Πρέπει να διαβάζουν όλες τι εφημερίδες και όχι αυτές που λένε αυτό που θέλουν να ακούσουν. Πρέπει να εκπαιδευτούν οι πολίτες να επιλέγουν πως θα ενημερωθούν και να είναι κριτικοί προς τα ΜΜΕ. Υπεύθυνος πολίτης είναι ο ενημερωμένος πολίτης και πρέπει να απαιτεί αντικειμενική ενημέρωση. Αλλιώς γίνεται συνένοχος στην παραπληροφόρηση και την καταστρατήγηση των δημοκρατικών του δικαιωμάτων και ελευθεριών.
Στην εποχή της ηλεκτρονικής δημοσιογραφίας και του διαδικτύου, η πολιτεία, οι ενώσεις συντακτών και οι εμπλεκόμενοι φορείς πρέπει να ελέγχουν ενδελεχώς την λειτουργία των ΜΜΕ, τους δημοσιογράφους και να περιφρουρούν το δικαίωμα στην αλήθεια. Οι εποχές έχουν αλλάξει, ζούμε σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και ψηφιακής πραγματικότητας, η δημοσιογραφία αλλάζει και πρέπει να προσαρμοστούμε. Η παραπληροφόρηση είναι ανεξέλεγκτη παγκοσμίως. Οι πρακτικές του παρελθόντες δεν αποδίδουν πια. Απαιτείται διεθνής συνεργασία δημοσιογραφικών ενώσεων και κυβερνήσεων για να σταματήσει η παραπληροφόρηση και η κατευθυνόμενη ενημέρωση. Απαιτείται και ένα νέο νομικό πλαίσιο που τώρα αρχίζει να διαμορφώνεται. Πρέπει όλοι μαζί να περιφρουρήσουμε την ελευθεροτυπία, την ακηδεμόνευτη δημοσιογραφία, τη δικαιοσύνη, τα ατομικά δικαιώματα και, εντέλει, την ίδια τη δημοκρατία.
Υποσημείωσεις
[1] Η φράση είναι από την εφημερίδα «Ελληνικά Χρονικά» που εξέδιδε ο Ελβετός Φιλέλληνας Ιάκωβος Μάγιερ από το 1824 και η όποια καυτηρίαζε τα κακώς κείμενα της εποχής συμβάλλοντας τα μέγιστα στη διατήρηση υψηλού φρονήματος των Ελλήνων.
[2] Το Άρθρο 11 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων προβλέπει: «Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία γνώμης και την ελευθερία λήψης ή μετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών, χωρίς την ανάμειξη δημοσίων αρχών και αδιακρίτως συνόρων. Η ελευθερία των μέσων μαζικής ενημέρωσης και η πολυφωνία τους είναι σεβαστές»
[3] Το Άρθρο 10 ΕΣΔΑ προβλέπει: «Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης. Αυτό το δικαίωμα περιλαμβάνει την ελευθερία της γνώμης, καθώς και της λήψης και μετάδοσης πληροφοριών και ιδεών χωρίς παρέμβαση από δημόσια αρχή και ασχέτως συνόρων».
∗ Ο Δρ. Παναγιώτης Σφαέλος είναι Νομικός, Διεθνολόγος, Δημοσιογράφος, Γ.Γ. Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων (Ελληνικό Τμήμα), Μέλος της Επιτροπής Διαιτησίας της Διεθνούς Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων, Μέλος της Ένωσης Συντακτών Ηνωμένου Βασιλείου και της Διεθνούς Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων. Διευθυντής Ερευνών Κέντρου Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων (ΚΕΔΙΣΑ), Διδάκτωρ Ευρωπαϊκού Δικαίου του Πανεπιστημίου KENT και Ακαδημαϊκός
