Γράφει ο Δρ. Παναγιώτης Σφαέλος∗
Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει δημιουργήσει μια νέα γεωπολιτική πραγματικότητα όπου η ενεργειακή ασφάλεια είναι θεμελιώδης για το μέλλον της Ευρώπης. Ήδη, υπάρχει μια ενεργειακή και επισιτιστική κρίση στην Ευρώπη ως αποτέλεσμα του πολέμου και των σκληρών οικονομικών κυρώσεων προς την Ρωσία. Ο πόλεμος έκανε την Ευρώπη να συνειδητοποιήσει τη σημασία της ενεργειακής επάρκειας και ασφάλειας. Η ανάγκη για ανεξαρτησία από τη ρωσική ενέργεια είναι πλέον εμφανής περισσότερο από ποτέ. Το μέλλον της Ευρώπης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την αυτάρκεια και την ασφάλειά της στους πόρους φυσικού αερίου. Μια διέλευση προς την πράσινη ενέργεια θα ήταν ιδανική για την Ευρώπη, αν και μια τέτοια μετάβαση απαιτεί χρόνο που δεν έχει η Ευρώπη. Το αέριο είναι το ιδανικό καύσιμο μετάβασης προς μια πιο καθαρή ενέργεια. Επομένως, η Ευρώπη έχει ανάγκη από φυσικό αέριο και πρέπει να βρει εναλλακτικούς ενεργειακούς πόρους για να είναι αυτάρκης. Αυτή τη στιγμή, η ΕΕ εισάγει Ρευστοποιημένο Φυσικό Αέριο (LNG) από τις ΗΠΑ, το οποίο χρειάζεται περαιτέρω ανάπτυξη όσον αφορά το δίκτυο μεταφορών, ενώ οι ενεργειακοί πόροι της Ανατολικής Μεσογείου αποτελούν την καλύτερη εναλλακτική λύση στο ρωσικό αέριο. Ταυτόχρονα, η Ανατολική Μεσόγειος προσφέρει πολύ περισσότερες ευκαιρίες για Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ηλιακή, αιολική και υδάτινη ενέργεια).
Εισαγωγή LNG στην Ευρώπη
Οι ΗΠΑ παράγουν LNG σε μεγάλη κλίμακα, το οποίο μπορεί να μεταφερθεί στην Ευρώπη. Η Ελλάδα παίζει σημαντικό ρόλο στη μεταφορά LNG. Εκτιμάται ότι στα τέλη του 2023, όταν η πρώτη από τις προγραμματισμένες πλωτές μονάδες αποθήκευσης LNG στην Ελλάδα θα ξεκινήσει να λειτουργεί στο λιμάνι της Αλεξανδρούπολης, οι ροές προς τα Βαλκάνια και την Κεντρική Ευρώπη θα αυξηθούν σημαντικά. Είχε προηγηθεί η ιστορική περσινή χρονιά, όταν η Ελλάδα έγινε ο πρώτος εξαγωγέας ενέργειας στα Βαλκάνια, καλύπτοντας πάνω από το 35% των αναγκών της Βουλγαρίας σε φυσικό αέριο μέσω της Ρεβυθούσας. Στο τέλος της δεκαετίας, το σιδηροδρομικό δίκτυο θα μπορεί να συνδέει τα λιμάνια της Αλεξανδρούπολης, της Θεσσαλονίκης και της Καβάλας με αντίστοιχα μεγάλα λιμάνια στη Μαύρη Θάλασσα, παρακάμπτοντας τα στενά του Βοσπόρου, προκαλώντας μεγάλη απώλεια στην Τουρκία. Η Αλεξανδρούπολη εξελίσσεται σε ένα σύνθετο γεωπολιτικό κόμβο, σημείο αναφοράς για την άμυνα, την ενεργειακή ασφάλεια, τις επιχειρήσεις και το εμπόριο στα Βαλκάνια και την Κεντρική Ευρώπη. Θετικός παράγοντας είναι και η αυξημένη αμερικανική παρουσία στην περιοχή.
Μια άλλη πηγή φυσικού αερίου για την Ευρώπη είναι ο Αγωγός TAP (Trans Antlantic Pipeline) που μεταφέρει φυσικό αέριο από το Αζερμπαϊτζάν στην Ιταλία μέσω Τουρκίας, Ελλάδας και Αλβανίας. Η λειτουργία και ιδιαίτερα η επέκταση του αγωγού TAP, θα μετατρέψει τα Βαλκάνια σε ενεργειακούς κόμβους για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη αλλά και για την ΕΕ συνολικά. Ο TAP ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2020 και ήδη προμηθεύει την ελληνική και την ιταλική αγορά με αζέρικο αέριο, ενώ σύντομα ο ελληνο-βουλγαρικός αγωγός IGB θα μπορεί να προμηθεύει αέριο στη γειτονική χώρα και τα υπόλοιπα Βαλκάνια. Σύμφωνα με τον Βούλγαρο Πρόεδρο Ρούμεν Ράντεφ, υπάρχει επίσης η δυνατότητα να κατασκευαστεί ο αγωγός Αλεξανδρούπολη – Μπουργκάς θα δημιουργήσει την απαραίτητη βάση για την υλοποίηση ενός έργου που θα επιτρέψει τη μεταφορά αργού πετρελαίου από το Αιγαίο στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Πρόκειται για μια γεωπολιτική πρόοδο των Βαλκανίων στο ρόλο τους ως ενεργειακών κόμβων για την ΕΕ.
Ενέργεια από την Ανατολική Μεσόγειο
Η δεύτερη εναλλακτική στο ρωσικό αέριο είναι η αξιοποίηση των πόρων φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου. Επιπλέον, στη λογική της πράσινης μετάβασης, δύο ηλεκτρικά καλώδια φιλοδοξούν να μεταφέρουν, μέχρι το τέλος της δεκαετίας, πράσινη ενέργεια από την Αίγυπτο και το Ισραήλ στην Ευρώπη. Το ένα είναι το καλώδιο Ελλάδας (Κρήτης) – Κύπρου – Ισραήλ, του Eurasian Interconnector, κόστους 2,5 δισ. ευρώ και μήκους 1.200 χλμ. Πιο ώριμο κομμάτι αποτελεί το τμήμα Κρήτης – Κύπρου, 898 χλμ., όπου έχουν επιλεγεί ως κατασκευαστές η Siemens και η Nexans, για τη μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας και προς τις δύο κατευθύνσεις, ισχύος 1 GW. Ένα άλλο καλώδιο είναι το Κύπρος-Ισραήλ, με ορίζοντα υλοποίησης το 2029. Ένα καλώδιο Ελλάδας-Αιγύπτου μήκους 950 km έχει επίσης σαφές περιβαλλοντικό αποτύπωμα, αφού φιλοδοξεί να μεταφέρει πράσινη ενέργεια από τη Βόρεια Αφρική στην Ευρώπη. Η υλοποίησή του εξαρτάται από την ολοκλήρωση της μελέτης τελικής εκτίμησης κόστους του έργου με μέγιστο βάθος 2,7 χιλιομέτρων. Σε σημερινές τιμές, το καλώδιο αποτιμάται σε πάνω από 4 δισ. ευρώ, με στόχο τη μεταφορά 3,5 GW ενέργειας που παράγεται από 9,5 GW (εκτιμώμενα 8 δισ. ευρώ) ηλιακών και αιολικών πάρκων που θα κατασκευάσει ο όμιλος Κοπελούζου στην Αίγυπτο μαζί με άλλους επενδυτές.
Επίσης, η εταιρεία Exxon Mobil ολοκληρώνει τις έρευνές της στην Κρήτη και, αν όλα πάνε καλά, οι εξορύξεις έχουν οριστεί για τις αρχές του 2025. Μια άλλη αμερικανική εταιρεία πετρελαίου, η Chevron, φέρεται να ενδιαφέρεται για το ελληνικό πρόγραμμα εξόρυξης.
Ένα άλλο κρίσιμο έργο είναι ο αγωγός East Med Pipeline που εγκαταλείφθηκε από τις ΗΠΑ τον Ιανουάριο του 2022 ως μη οικονομικά βιώσιμο έργο. Μετά το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία, ωστόσο, το έργο φαίνεται να αναβιώνει. Η νέα Ισραηλινή κυβέρνηση παρουσίασε αναζωπυρωμένο ενδιαφέρον για την κατασκευή του αγωγού East Med, το οποίο μετέφερε ο Ισραηλινός Υπουργός Εξωτερικών Έλι Κοέν στον Έλληνα υπουργό Εξωτερικών Νίκο Δένδια. Το Ισραήλ δείχνει πραγματική προθυμία να επαναφέρει το υποβρύχιο έργο μήκους 2.000 χιλιομέτρων.
Το ενδιαφέρον των Ισραηλινών για το έργο East Med συμπίπτει, ίσως όχι τυχαία, με την κινητικότητα από την πλευρά της νέας κυβέρνησης της Ιταλίας. Δεδομένου ότι η Ιταλία ήταν, μέχρι πριν από την έναρξη του πολέμου, αρνητική απέναντι στο έργο, γεγονός που συνέβαλε στο πάγωμα του, η αναβίωση του ενδιαφέροντος από την Ιταλία έχει τη δική της σημασία. Η σημασία του East Med αναφέρθηκε πριν από δύο εβδομάδες από το βήμα της Συνέλευσης της Εθνικής Ένωσης Ιταλικών Εταιρειών Φυσικού Αερίου Proxigas από τη Nicola Monti, Διευθύνουσα Σύμβουλο της Edison. Οι Ιταλοί ελέγχουν από κοινού με την ελληνική εταιρεία φυσικού αερίου ΔΕΠΑ (50%-50), την εταιρεία IGI Poseidon που προωθεί το έργο. Στην ομιλία της, η Monti έκανε ιδιαίτερη αναφορά στον ρόλο που μπορεί να παίξει ο East Med στην ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης και εξέφρασε την άποψη ότι πρέπει οπωσδήποτε να προχωρήσει. Περαιτέρω, ο Αντιπρόεδρος της Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων του Ιταλικού Κοινοβουλίου, Paolo Formentini εξέφρασε την ελπίδα ότι η τουρκική δυσπιστία μπορεί να αμβλυνθεί και ότι η Ιταλία μπορεί να παράσχει τεχνογνωσία και ασφάλεια στην περιοχή, χωρίς να υποτιμά το υψηλό κόστος και τις τεχνικές δυσκολίες και το γεγονός ότι το έργο θα είναι διαθέσιμο και για τη μεταφορά υδρογόνου ενόψει της ενεργειακής μετάβασης. Σε αντίθεση με το ρευστοποιημένο αέριο, ο αγωγός εξασφαλίζει σταθερή παροχή με την πάροδο του χρόνου σε σταθερή τιμή, είπε. Η αναβίωση του έργου East Med θα δημιουργούσε σίγουρα ένα νέο ανεξάρτητο δίκτυο ανεφοδιασμού ενέργειας για την Ευρώπη, εξαλείφοντας τη ρωσική ενεργειακή εξάρτηση.
Η εξόρυξη πόρων φυσικού αερίου από την Ανατολική Μεσόγειο θα εξασφαλίσει τον σταθερό ενεργειακό εφοδιασμό της ΕΕ στο μέλλον. Ωστόσο, δεδομένου ότι τα κοιτάσματα φυσικού αερίου του Ισραήλ και της Αιγύπτου αντιπροσωπεύουν μόνο το 3% των ρωσικών προμηθειών στην ΕΕ, δεν θα είναι επαρκή. Ωστόσο, υπάρχουν αποθέματα φυσικού αερίου στα ανοικτά των ακτών της Κύπρου, τα οποία ανέρχονται περίπου σε 600 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα και θα μπορούσαν να καλύψουν τις ευρωπαϊκές ενεργειακές ανάγκες. Αλλά για να εκμεταλλευτούν οι ευρωπαϊκές αγορές τα αποθέματα της Κύπρου, καθίσταται απαραίτητη η κατασκευή ενός αγωγού που θα συνδέει τα κυπριακά κοιτάσματα φυσικού αερίου με τους τερματικούς σταθμούς LNG της Αιγύπτου για να μπορέσει να φτάσει από εκεί στην ΕΕ. Ταυτόχρονα, ο πλούτος του ήλιου και του ανέμου στην περιοχή δίνει ελπίδα ότι η ΕΕ θα είναι σε θέση να εξάγει πρόσθετη πράσινη ηλεκτρική ενέργεια και υδρογόνο από εκεί στο μέλλον. Αν και η Κύπρος δεν δραστηριοποιείται στην παραγωγή υδρογόνου, διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στα σχέδια διασύνδεσης των λεκανών απορροής ποταμών της Ευρώπης, της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, μέσω της ηλεκτρικής πλατφόρμας Euroasia Interconnector που θα συνδέει την Κύπρο με το ελληνικό δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας. Ωστόσο, για να μπορέσει να διαθέσει στην αγορά τους πράσινους ενεργειακούς πόρους της, η Κύπρος πρέπει πρώτα να προωθήσει τη χρήση της, καθώς, αν και το νησί έχει την υψηλότερη συνεχή ηλιακή ακτινοβολία στην ΕΕ, κατατάσσεται στην τελευταία θέση ως προς το μερίδιο των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Ένας σοβαρός παράγοντας που επιβραδύνει την πρόοδο του έργου είναι η ανεπίλυτη σύγκρουση με την Τουρκία λόγω της τουρκικής εισβολής του 1974. Ως αποτέλεσμα αυτού του προβλήματος, η Τουρκία δημιουργεί προβλήματα στις εταιρείες εξόρυξης φυσικού αερίου και εμποδίζει τους Τουρκοκύπριους να επωφεληθούν από την πλατφόρμα Eurasia Interconnector.
Αυτές οι εξελίξεις θα εξασφαλίσουν τη σταδιακή απεξάρτηση από το ρωσικό αέριο. Η Ευρώπη και ιδιαίτερα τα Βαλκάνια θα επωφεληθούν από αυτές τις εξελίξεις καθώς βρίσκονται στη μέση των ενεργειακών οδών από την Ανατολική Μεσόγειο προς την Κεντρική Ευρώπη. Η ένταξη των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ είναι κρίσιμης σημασίας από αυτή την άποψη. Ειδικά, η Σερβία θα πρέπει να επιταχύνει τη διαδικασία ένταξής της στην ΕΕ, αν και εξακολουθεί να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το ρωσικό αέριο. Το ίδιο το γεγονός ότι οι διασυνδέσεις φυσικού αερίου βρίσκονται στα Βαλκάνια αλλάζει εντελώς το ενεργειακό τοπίο στην περιοχή.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία είχε τα αντίθετα αποτελέσματα για τη Δύση από αυτά που περίμενε ο Πούτιν, γιατί στην πραγματικότητα ένωσε τις δυτικές χώρες ενάντια στη Ρωσία και αφύπνισε την Ευρώπη. Έκανε τους Ευρωπαίους να συνειδητοποιήσουν την αξία της ενεργειακής ασφάλειας, τη σημασία της μεθόδου παραγωγής, δηλαδή ότι είναι πιο σημαντικό να παράγεται από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, αντί για φυσικό αέριο και πετρέλαιο, και ότι η ηλεκτρική ενέργεια δεν είναι δωρεάν. Ο πόλεμος άλλαξε τον ενεργειακό χάρτη της Ευρώπης, με τις επενδύσεις σε μπαταρίες να αυξάνονται κατά 79% και σε ηλιακά κατά 35%, φτάνοντας σε επίπεδο ρεκόρ των 40 γιγαβάτ (GW). Ο πόλεμος έκανε τους Ευρωπαίους να συνειδητοποιήσουν τη σημασία της ενεργειακής ανεξαρτησίας. Λανθασμένη πολιτική που ακολουθούσαν οι Γερμανοί επί δεκαετίες, οι οποίοι εισήγαγαν φθηνό ρωσικό αέριο ως μέσο για την επίτευξη αέναης ανάπτυξης. Το τέλος των έργων Nord Stream έκανε τους Γερμανούς να συνειδητοποιήσουν το λάθος τους. Αν δεν ήταν ο πόλεμος, κανένα από τα μεγάλα ελληνικά ενεργειακά έργα, ο ελληνικό-βουλγαρικός αγωγός, το καλώδιο Ελλάδας-Αιγύπτου, ο αγωγός Αλεξανδρούπολη-Μπουργκάς θα είχαν τρέξει τόσο γρήγορα. Ούτε η Αλεξανδρούπολη θα είχε αναβαθμιστεί σε έναν τόσο πρωτόγνωρο ενεργειακό κόμβο, ούτε φυσικά θα είχε αναζωπυρωθεί το ενδιαφέρον, όπως αυτή της Exxon Mobil στην Κρήτη, για έρευνα υδρογονανθράκων, που προπολεμικά είχε σβήσει η πράσινη ευρωπαϊκή πολιτική.
Συμπερασματικά, η συνεργασία μεταξύ χωρών της Ανατολικής Μεσογείου και των Βαλκανίων πρέπει να ενισχυθεί περαιτέρω, προκειμένου να μπορέσει να δημιουργηθεί ένα δίκτυο ενεργειακών κόμβων που θα διασφαλίζει την ενεργειακή ασφάλεια και βιωσιμότητα της ΕΕ. Η περιοχή αυτή είναι πλούσια σε φυσικούς πόρους (ήλιος, θάλασσα και άνεμος) προσφέροντας τεράστιες ευκαιρίες για παραγωγή φθηνής ενέργειας ενώ παράλληλα αυξάνει το ΑΕΠ των χωρών που συμμετέχουν. Με αυτόν τον τρόπο, η Ρωσία δεν θα μπορεί να παίξει τα παιχνίδια της με βάση τις ενεργειακές ανάγκες της Ευρώπης. Η ΕΕ δεν μπορεί να γίνει ισχυρός παγκόσμιος παίκτης εάν δεν έχει ενεργειακή ασφάλεια. Ο παγκόσμιος ανταγωνισμός στον ενεργειακό τομέα είναι σκληρός, καθώς πλησιάζουμε στη μετάβαση από το πετρέλαιο στους πράσινους ενεργειακούς πόρους. Στο πλαίσιο αυτό, η Ανατολική Μεσόγειος αποκτά ιδιαίτερη γεωπολιτική αξία.
∗ Ο Δρ. Παναγιώτης Σφαέλος BA, LLB, LLM, PhD είναι Νομικός, Διεθνολόγος και Δημοσιογράφος, Γενικός Γραμματέας του Ελληνικού Τμήματος της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων και Αντιπρόεδρος του Κέντρου Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων – ΚΕΔΙΣΑ. Επίσης, είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στην Σχολή Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας. Έχει επίσης διδάξει στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας και στο IST College. Είναι Διδάκτωρ Ευρωπαϊκού Δικαίου του Πανεπιστημίου Kent. Έχει Μεταπτυχιακό στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Έχει σπουδάσει Νομικά, Διεθνείς Ευρωπαϊκές Σπουδές και Δημοσιογραφία.
Σημ: Το άρθρο εκφράζει αποκλειστικά προσωπικές απόψεις και εκτιμήσεις του συντάκτη
Η παρούσα ανάλυση πρωτοδημοσιεύτηκε στα Αγγλικά στο επιστημονικό περιοδικό Serbian Strategic Review (Τεύχος Νο 5-2023)
